حضرت امام سجاد (علیه السلام) و ترویج فرهنگ شیعی
حضرت امام على بن الحسین (علیه السلام) پنجم شعبان سال 38 هجرى در زمان حیات امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مدینه به دنیا آمد. برخی از منابع تاریخ ولادت ایشان را در روز نیمه ماه جمادى الآخر و یا در نهم ماه شعبان سال 38 و یا 36 هجری ذکر کرده اند.
مشهورترین کنیه های ایشان ابوالحسن و ابومحمّد و القاب مشهور آن حضرت زین العابدین، سیدالساجدین و العابدین، زکىّ، امین، سجّاد و ذو الثـّفنات است. (منتهى الآمال جلد 2، صفحه 1091)
از این جهت به حضرت امام على بن الحسین (علیه السلام) «ذو ثفنات» می گفتند چون سجده گاه وپیشانی ایشان ازکثرت سجده پینه گرفته بود.
والده مکرّمه آن حضرت، دختر یزگرد پادشاه ایران بود که حضرت امیرالمومنین (علیه السلام) ایشان را شهربانو نامیدند.
حضرت امام زین العابدین (علیه السلام) سی و چهار سال پس از واقعه عاشورا امامت شیعیان را برعهده داشتند و در سن پنجاه و هفت سالگی به شهادت رسیدند. شهادت ایشان که در مصباح کفعمى صفحه 509 آمده است در بیست و پنجم محرم واقع شده است. سال شهادت ایشان در منابع مختلف نود و چهار یا نود و پنج هجری ذکر شده است اما سال نود و چهار هجری مشهورتر است. زمان امامت ایشان مصادف با خلافت غاصبانه یزید بن معاویه، مروان بن حکم و عبد الملک بن مروان (لعنهم الله) بود و در زمان خلافت ولید بن عبد الملک به دست هشام بن عبدالملک (لعنهم الله) مسموم گردیدند و به شهادت رسیدند.
احادیثی درباره علت انتساب القاب حضرت علی بن الحسین (علیه السلام)
عَبْدُ اللَّهِ بْنُ النَّضْرِ بْنِ سِمْعَانَ ... عَنْ عِمْرَانَ بْنِ سُلَیمٍ قَالَ: کانَ الزُّهْرِی إِذَا حَدَّثَ عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ (علیه السلام) قَالَ حَدَّثَنِی زَینُ الْعَابِدِینَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ فَقَالَ لَهُ سُفْیانُ بْنُ عُیینَةَ وَ لِمَ تَقُولُ لَهُ زَینُ الْعَابِدِینَ قَالَ لِأَنِّی سَمِعْتُ سَعِیدَ بْنَ الْمُسَیبِ یحَدِّثُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ إِذَا کانَ یوْمُ الْقِیامَةِ ینَادِی مُنَادٍ أَینَ زَینُ الْعَابِدِینَ فَکأَنِّی أَنْظُرُ إِلَى وَلَدِی عَلِی بْنِ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ یخْطِرُ بَینَ الصُّفُوفِ. (بحار الأنوار، جلد46، صفحه3ـ علل الشرائع، صفحه87)
عبد الله بن نضر بن سمعان ... گفت زهرى هر وقت از على بن الحسین (علیه السلام) حدیثى نقل می کرد، می گفت:«زین العابدین على بن الحسین فرمود » سفیان بن عیينه به او گفت: «چرا می گویى زین العابدین؟» گفت: «زیرا ابن عباس می گوید پیغمبر فرمود روز قیامت منادى ندا می کند کجاست زین العابدین؟ می بينم فرزندم على بن الحسین بن على بن ابیطالب صفها را با افتخار از هم می شکافد و پیش مى آید».
ابْنُ عِصَامٍ عَنِ الْکلَینِی عَنِ ... قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی الْبَاقِرُ (علیه السلام) إِنَّ أَبِی عَلِی بْنَ الْحُسَینِ مَا ذَکرَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ نِعْمَةً عَلَیهِ إِلَّا سَجَدَ وَ لَا قَرَأَ آیةً مِنْ کتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهَا سُجُودٌ إِلَّا سَجَدَ وَ لَا دَفَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ سُوءاً یخْشَاهُ أَوْ کیدَ کائِدٍ إِلَّا سَجَدَ وَ لَا فَرَغَ مِنْ صَلَاةٍ مَفْرُوضَةٍ إِلَّا سَجَدَ وَ لَا وُفِّقَ لِإِصْلَاحٍ بَینَ اثْنَینِ إِلَّا سَجَدَ وَ کانَ أَثَرُ السُّجُودِ فِی جَمِیعِ مَوَاضِعِ سُجُودِهِ فَسُمِّی السَّجَّادَ لِذَلِک. (بحار الأنوار، جلد46، صفحه6 ـ علل الشرائع، صفحه88)
ابن عصام از کلینى ... از حضرت باقر (علیه السّلام) نقل می کند که فرمود پدرم على بن الحسین به یاد نعمتهاى خدا به سجده می رفت ‘ هر آیه اى که داراى سجده بود تلاوت می کرد، سجده می کرد، از هر ناراحتى که بیمناک بود ویا حیله ای از حیله گرى برایش فاش می شد؛ سجده می کرد، پس از نمازهاى واجب نیز به سجده مى افتاد، هر گاه اصلاح بین دو نفر می نمود نیز سجده می کرد به همین جهت اثر سجده در تمام اعضاى سجده آن جناب دیده می شد و او را بدین جهت سجاد می گفتند.
حضرت امام سجاد (علیه السلام) اولین فردی بودند که بر تربت حضرت سیدالشهدا امام حسین (علیه السلام) سجده کردند و به یارانشان آموختند تا بر تربت مطهر حضرت امام حسین (علیه السلام) سجده نمایند.
گزاردن هر شبانه روز هزار رکعت نماز، حضور قلب و خشوع در نماز، پینه بستن پیشانى و رنگ زرد صورت آن حضرت از کثرت سجده و نماز ، حمل آذوقه به خانه فقرا، کظم غیظ، کثرت سفرحج خانه خدا از خصوصیات دیگر حضرت امام زین العابدین (علیه السلام) بوده است.
در جلالت و عظمت حضرت على بن الحسین (ع) روایت شده است که « در زمان خلافت عبد الملک مروان سالى پسرش هشام به حجّ رفت و در حال طواف چون به حجر الأسود رسید، خواست استلام کند از کثرت ازدحام نتوانست و کسى به خاطر هیبت او کنار نرفت، آن وقت در مسجد الحرام منبرى براى او نصب کردند تا بر منبر قرار گرفت و اهل شام او را احاطه کردند، در این هنگام حضرت سید الساجدین و ابن الخیرتین، امام زین العابدین (علیه السلام) به طواف مشغول شدند در حالى که ازار و ردایى در بر داشت و صورتش چندان نیکو بود که بهترین مردم آنجا بود و بویش از همه پاکیزه تر و در جبهه اش آثار سجده پینه بسته بود، پس شروع به طواف دور کعبه نمود، و چون به حجر الأسود رسید، مردم به ملاحظه هیبت و جلالت آن حضرت از نزد حجر دور شدند تا آن حضرت استلام فرمود. هشام از مشاهده این امر در غیظ و غضب شد. مردى از اهل شام چون این عظمت و جلالت را مشاهده کرد از هشام پرسید این شخص کیست که مردم به این مرتبه از او هیبت و احتشام مى برند؟ هشام براى اینکه اهل شام آن جناب را نشناسند، گفت: نمى شناسم. فرزدق شاعر در آنجا حاضر بود، گفت: «لکنّى اعرفه». اگر هشام او را نمى شناسد من او را خوب مى شناسم. مرد شامى گفت: او کیست یا ابا فراس؟ فرزدق گفت:
هذا الّذى تعرف البطحاء وطأته و البیت یعـرفه و الحلّ و الحرم
هـذا ابن خیر عبـاد الله کلّهم هذا التّقىّ النّقىّ الطّاهر العـــلم
او کسی است که سرزمین بطحاء (مکه) او را می شناسد. خانه خدا و مسجدالحرام او را می شناسند.
او فرزند بهترین بندگان خدا است. او و خاندان پاکش همگی دارای خصوصیاتی چون پرهیزكاری و پاکی و طهارت بودند.
( منتهى الآمال ، جلد2، صفحه 1154)
پس از شهادت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و تنگ کردن عرصه بر اهل بیت عصمت (علیهم السلام) حضرت مولی الموحدین امیرالمومنین (علیه السلام) دعا را برای تعلیم و تربیت شاگردان ممتاز مکتب اهل بیت (علیهم السلام) برگزیدند. از معروف ترین این دعاها دعای کمیل است با مضامین والای تربیتی و دینی که حضرت علی (علیه السلام) به کمیل نخعی آموختند. این طرز تعلیم و ترویج فرهنگ شیعی در فرزندان حضرت علی (ع) ادامه یافت و نمونه کامل آن در ادعیه های مأثور از حضرت امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه دیده می شود.
بعد از واقعه عاشورا و بر ملا شدن چهره بنی امیه برای مردم، به دستور حاکمان آن زمان حضرت امام سجاد (علیه السلام) و نزدیکان ایشان را در تنگنا قرار دادند تا از افشاگریهای بیشتر از ظلم و ستمهای آنان بر خاندان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در واقعه عاشورا و در نتیجه فروپاشی حکومت خود جلوگیری کنند. در این شرایط حضرت امام سجاد (علیه السلام) بیان دعا را برای ظلم ستیزی و گسترش فرهنگ و اعتقاد شیعی انتخاب کردند. صحیفه سجادیه با پنجاه و چهار دعا سبب نهادینه شدن فرهنگ دعا در بین شیعیان گردید. سیر تعلیم و رواج فرهنگ شیعی به صورت دعا و زیارت بین سلاله پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله) ادامه یافت. در هر دوره ای که اختناق حاکمان بر امامان معصوم شیعیان (علیهم السلام) بیشتر گردید؛ ادعیه و زیارتهای پرمعنا و حاوی نکات تعلیمی توسط ائمه هدی (علیهم السلام) ایراد شده است. به عنوان مثال از زیارت جامعه کبیره می توان یاد کرد که از حضرت امام هادی (علیه السلام) در دوره اختناق حاکمیت متوکل عباسی (لعنه الله) نقل شده است.
منابع
بحار الأنوار الجامعة الدرر أخبار الأئمة الأطهار(1403)، جلد46 ، مجلسى محمد باقر بن محمد تقى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی
دمع السجوم، (1359)، شیخ عباس قمی، هجرت
صحیفه سجادیه ، حضرت امام علی بن الحسین (علیه السلام)
منتهى الآمال فى تواریخ النبى و الآل علیهم السلام(1359)، شیخ عباس قمی، دلیل